Sygmatyzm - nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych (głoski te są realizowane ze znacznym zbliżeniem
górnych i dolnych zębów) wszystkich trzech szeregów:
I - ciszącego, tj. ś, ź, ć, dź;
II - syczącego, tj. s, z, c, dz;
III - szumiącego, tj. sz, ż, cz, dż.

Wywoływanie głosek I szeregu (ś, ź, ć, dź)
Głoski te pojawiają się jako pierwsze ze wszystkich dentalizowanych w mowie dziecka. Cechuje je najmniejsza liczba zniekształceń. Często są one zamieniane na ich twarde odpowiedniki: s, z, c, dz oraz są wymawiane bocznie, międzyzębowo, albo jako dźwięki pośrednie między twardymi a miękkimi.
Ćwiczenia wstępne
Najważniejszym ćwiczeniem przygotowującym do wywołania tego szeregu jest kształtowanie umiejętności głośnego ssania cukierka, z tym że należy pilnować, by środek grzbietu języka ćwiczącego dziecka całkowicie przylegał do podniebienia twardego.

Etap wywołania głoski
I sposób
Po wykształceniu umiejętności wznoszenia środka grzbietu języka do podniebienia twardego prosi się dziecko o szybkie powtarzanie ti-ti-ti-ti... (w razie trudności poleca się mu zbliżyć czubek języka do dolnych zębów), z jednoczesnym lekkim przesunięciem czubka języka w kierunku wałka dziąsłowego, aż do uzyskania głoski ć.
Pozostałe głoski uzyskuje się następująco:
* przedłużenie głoski ć pozwala na uzyskanie ś,
* wymawianie głośne głoski ś doprowadza do artykulacji ź,
* wymawianie ć z jednoczesnym uruchomieniem wiązadeł głosowych pozwala na uzyskanie głoski dź.
II sposób
Prosi się dziecko, by w trakcie wymawiania szeptem przedłużonego chi powoli zamykało usta aż do uzyskania ś.

 

Wywoływanie głosek II szeregu (s, z, c, dz)
Najczęściej spotyka się międzyzębową i boczną realizację głosek s, z, c, dz. Natomiast w przypadku parasygmatyzmu najpowszechniejsza jest zamiana tych głosek na: ś, ź, ć, dź lub sz, ż, cz, dż, albo na dźwięki pośrednie pomiędzy twardymi a miękkimi (si - jak sinus). Jeżeli dźwięki z I i III szeregu, którymi dziecko zastępuje głoski z szeregu II, są przez nie realizowane prawidłowo, to czasami wystarczy polecić dziecku, by w trakcie wymawiania tych głosek przycisnęło czubek języka do wewnętrznej powierzchni dolnych siekaczy.
Ćwiczenia wstępne
Dość często przyczyną nieprawidłowej realizacji głosek s, z, c, dz jest niezdolność do wytwarzania rowka w linii środkowej języka, co powoduje, że powietrze wydostaje się z jamy ustnej szerokim strumieniem. W takich sytuacjach ćwiczenia wstępne należy rozpocząć od wytworzenia rowka na języku, co można uzyskać poprzez ćwiczenia dmuchania przez rurkę i do rurki, naukę gwizdania, bądź ćwiczenie dmuchania z wykorzystaniem odpowiedniej sondy logopedycznej. Podobnie postępuje się przy sygmatyzmie bocznym, z tą różnicą, że główny nacisk kładzie się na właściwy kierunek strumienia powietrza (tj. w linii środkowej języka, a nie w kierunku bocznych zębów), poprzez wykonywanie ćwiczeń dmuchania na wprost.
 

Etap wywołania głoski
I sposób
Po wykształceniu umiejętności symetrycznego układania języka i prawidłowego kierowania strumienia powietrza, głoskę s można wywołać w następujący sposób (Antos, Demel, Styczek):
* poleca się dziecku, aby czubek języka włożyło między zęby,
* następnie prosi się je, żeby dmuchało przeciągle w linii środkowej (np. na wskazujący palec ustawiony
przed ustami),
*instruuje się dziecko, by w czasie dmuchania zbliżyło zęby do siebie, rozciągnęło usta w uśmiechu i
stopniowo wycofywało język za zęby.
II sposób
Wykorzystuje się tu fakt, że głoska t wymawiana mocno, przeciągle i z dentalizacją może przekształcić się w głoskę c. Poleca się dziecku, by oparło czubek języka o wewnętrzną powierzchnię dolnych siekaczy, a zęby zbliżyło do siebie. Następnie prosi się je, by wymawiało długie t, z jednoczesnym rozciągnięciem kącików warg lub wyszczerzeniem zębów. Pozostałe głoski tego szeregu wywołuje się następująco:
* przedłużanie głoski c pozwala uzyskać s,
* głośne wymawianie c pozwala uzyskać dz,
* głośne wymawianie s pozwala uzyskać z. Głoskę z można uzyskać też poprzez przedłużanie głoski dz.
Etap ten można również rozpoczynać od wywołania głoski dz, postępując analogicznie jak przy wywoływaniu głoski
c, przy czym głoską wyjściową jest d. Po uzyskaniu głoski dz przechodzi się do wywołania kolejnych głosek z tego
szeregu w następujący sposób:
* przedłużone dz pozwala uzyskać z,
* ciche wymawianie z w efekcie daje s,
* ciche wymawianie dz daje w efekcie c,
* przedłużanie c doprowadzi do głoski s.

Wywoływanie głosek III szeregu (sz, ż, cz, dż)
W praktyce głoski sz, ż, cz, dż najczęściej są zamieniane na ich łatwiejsze odpowiedniki z pozostałych dwóch szeregów, realizowane prawidłowo bądź deformowane (np. sz jest zastępowane przez s przedniojęzykowozębowe, ewentualnie prze s realizowane międzyzębowo bądź bocznie; może też być zastępowane przez ś prawidłowo realizowane, przez ś międzyzębowe lub boczne).
I sposób
Ćwiczenia wstępne
Najczęstszą przyczyną substytucji głosek III szeregu na głoski II szeregu jest niska sprawność języka. Dziecko ma dużą trudność w uniesieniu czubka języka do wałka dziąsłowego. Może to być związane z małą elastycznością wędzidełka podjęzykowego. Dlatego też terapię rozpoczyna się od ćwiczeń  pionizacji języka (tj. od oblizywania językiem podniebienia, górnych zębów i wargi, ostrzenia czubka języka o górne siekacze, masowania czubkiem języka wałka dziąsłowego, przy czym należy zwracać uwagę, by ćwiczenia te były wykonywane przez dziecko z dużą precyzją i przy szeroko otwartych ustach).
Kolejnymi ćwiczeniami przygotowującymi do etapu właściwej pracy logopedycznej są:
* ćwiczenia w szybkim powtarzaniu głoski l-l-I-l..., przy szeroko otwartych ustach,
* ćwiczenia w szybkim powtarzaniu głosek: t-t-t-t..., d-d-d-d..., n-n-n-n..., z instrukcją, że czubek języka ma
* uderzać o wałek dziąsłowy (można w tym celu wykorzystać metodę uczulania miejsc artykulacji).
Istotne jest uświadomienie dziecku różnicy w sposobie wymawiania tych głosek (t, d, n zębowe - t, d, n, dziąsłowe).
 

Etap wywołania głoski
Po wykształceniu umiejętności precyzyjnego wykonania powyższych ćwiczeń przechodzi się do prób wywołania głoski. Zdarza się, że po zastosowaniu tych ćwiczeń wystarczy pokazać dziecku prawidłowy układ artykulacyjny i poinformować je o sposobie tworzenia głosek sz, ż, cz, dż, by ono samo spontanicznie je wypowiedziało. Wywołanie III szeregu głosek dentalizowanych rozpoczyna się od głoski cz metodą fonetycznych przekształceń, czyli z t dziąsłowego. Dziecku poleca się podnieść czubek języka w okolice wałka dziąsłowego, znacznie zbliżyć zęby do siebie, zaokrąglić usta (jak przy o) i powiedzieć t dziąsłowe. Przy prawidłowym wykonaniu tych poleceń zawsze uzyskuje się głoskę cz.
Pozostałe głoski szeregu wywołuje się następująco:
* przedłużanie głoski cz pozwala uzyskać sz,
* głośne wymawianie sz pozwala uzyskać ż, a głośne wymawianie cz pozwala uzyskać dż (wcześniej należy dziecku uświadomić różnicę pomiędzy głoską dźwięczną i bezdźwięczną poprzez przyłożenie jego palców do krtani).
Najczęściej po uzyskaniu i wyćwiczeniu jednej głoski z danego szeregu nie ma problemu z uzyskaniem pozostałych trzech głosek (mogą one pojawić się samoistnie).
Można też ten etap rozpocząć od wywołania głoski dż. Prosimy dziecko, aby w trakcie wymawiania d dziąsłowego
wykonywało ustami następujące ruchy: rozciągania ust w szerokim uśmiechu i ściąganie ich w tzw. ryjek, aż do
momentu osiągnięcia głoski dż.
Pozostałe głoski wywołuje się następująco:
* przedłużanie głoski dż pozwala uzyskać ż,
* z kolei ciche wymawianie głoski ż pozwala uzyskać głoskę sz,
* ciche wymawianie głoski dż pozwala uzyskać cz, itd.
II sposób
Ćwiczenia wstępne
Jeżeli dziecko ma problemy z szerokim ułożeniem języka na podniebieniu (np. nadmierne napięcie mięśniowe),
wykonuje się wstępnie ćwiczenia:
* żucia brzegów języka włożonych między zęby trzonowe,
* unoszenia i opuszczania przedniej i środkowej części języka, podczas gdy jego brzegi ujęte są między zęby
trzonowe (Rodak H., 1994),
* zakładania tzw. szerokiego języka na górną wargę (język ma przykryć czerwień wargi),
* sięgania tzw. szerokim językiem do nosa i oblizywania płaszczyzny powyżej górnej wargi.
Etap wywołania głoski
Po wyćwiczeniu umiejętności szerokiego ułożenia języka prosi się dziecko o to, by w trakcie dmuchania przesuwało tzw. szeroki język w głąb jamy ustnej, z jednoczesnym oblizywaniem: wargi, potem zębów aż do wałka dziąsłowego (w tym miejscu powinna się pojawić głoska sz, gdyż jest to właściwe miejsce jej artykulacji). Po uzyskaniu głoski sz pozostałe trzy głoski wywołuje się metodą pokazu prawidłowego układu artykulacyjnego. Po wywołaniu głosek i ustabilizowaniu ich prawidłowej wymowy w izolacji, prowadzi się - zgodnie z podanymi wcześniej zasadami - ćwiczenia utrwalające te głoski w sylabach, wyrazach i zdaniach. Jeżeli zachodzi taka potrzeba należy pracować nad grupą spółgłoskową szcz, a następnie przejść do utrwalania ćwiczonych głosek w mowie spontanicznej (tj. do automatyzacji prawidłowej wymowy). Ponadto zawsze należy pamiętać o ćwiczeniach różnicowania słuchowego i kinestetycznego wypracowywanych głosek: oddziela się nagłosową grupę spółgłoskową od pozostałej części wyrazu, następnie - zaczynając od tyłu - dodaje się do wyodrębnionej części wyrazu kolejne głoski z danej grupy spółgłoskowej (np. ata - rata - brata; oku - roku kroku).

Na podstawie : Gałkowski T.; Jastrzębowska G., Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Opole 1999.

 

Rotacyzm- wadliwa realizacja głoski r. 

Podstawowym  warunkiem  poprawnej  wymowy  głoski  r  jest  wysoka sprawność  narządów  artykulacyjnych,  zwłaszcza  języka  i  warg.  Rozpoczynając terapię rotacyzmu  prowadzimy  ćwiczenia  wstępne  mające  na  celu doprowadzenie  do  wibracji  czubka języka.   Wszystkie  ćwiczenia  powinny  być  wykonywane  przed  lustrem,  dokładnie  i powoli  i  powtórzone  co  najmniej  5 razy. 

Ćwiczenia języka:

• Wysuwanie  i  cofanie  wąskiego  języka.
• Wysuwanie  i  cofanie  szerokiego  języka.
• Nagryzanie  brzegów  języka  zębami,  czyli  masowanie  i  rozciąganie języka.
• Wsuwanie  przedniej  części  języka  między  zęby  i  delikatne  żucie  go,  czyli masowanie języka.
• Kładzenie  szerokiego  języka na  górnych  zębach  i  górnej  wardze.
• Cofanie  języka wzdłuż podniebienia.
• Mlaskanie i  kląskanie  językiem.
• Naśladowanie  ssania  lub   ssanie  cukierka  czubkiem  języka.
• Wsuwanie i wysuwanie języka między  lekko  rozwartymi  zębami.
• Kładzenie  na  czubku  języka  kawałków  papieru  i zdmuchiwanie ich.
• Liczenie  górnych,  a następnie dolnych  zębów.
• Odklejanie językiem  chrupek  kukurydzianych  lub  wafelka z  podniebienia.
• Zlizywanie  z  przedniej  części  podniebienia  przyklejonego  kawałka czekolady,  odrobiny  miodu  lub  dżemu.
• Klaskanie  czubkiem  języka  o  podniebienie  twarde,  od  najwolniejszych uderzeń  po  najszybsze  –  zabawa  Jedzie konik.
• Uderzanie  czubkiem  języka  o  górne  dziąsła,  by  spowodować  drganie języka.
• Częste,  lecz krótkie żucie gumy,  tzn.  do  momentu  utraty  przez nią smaku.
• Energiczne,  wielokrotne wybrzmiewanie: -  te,  te,  te -  ty,  ty,  ty -  de,  de,  de -  dy,  dy,  dy
• Naśladowanie różnych  odgłosów: -  rybki  –  plum,  plum,  plum -  indyka  –  gul,  gul,  gul -  bociana  –  kle,  kle,  kle -  chodaków  –  klap,  klap,  klap -  mycia  –  chlapu,  chlapu,  chlapu -  jazdy  konnej  –  patataj,  patataj,  patataj
• Śpiewanie różnych  melodii  na sylabach: -  la,  la,  la -  lo,  lo,  lo -  le,  le,  le -  lu,  lu,  lu -  ly,  ly,  ly
• Coraz  szybsze wypowiadanie zbitki  sylabowej:  lalolule.
• Coraz  szybsze  i  wielokrotne wypowiadanie  zbitki:  bd.
• Szybkie  kilkukrotne  powtarzanie: -  nalapatada     -  nuluputudu -  nolopotodo    -  nelepetede -  nylypytydy 
• Powtarzanie ze stopniowym  przyspieszaniem: -  bda,  bdo,  bde,  bdu,  bdy -  pta,  pto,  pte,  ptu,  pty -  bda  –  pta -  bdo  –  pto -  bde  –  pte -  bdu  –  ptu -  bdy  –  pty
• Przyspieszone wielokrotne wybrzmiewanie: -  tedamwa,  tedamwa,  tedamwa -  tat  tedat,  tat  tedat,  tat  tedat -  ente dente,  ente  dente,  ente  dente -  lelum  polelum,  lelum  polelum,  lelum  polelum -  bla  ble,  bla  ble,  bla  ble -  tla  tlo  tlu,  tla  tlo  tlu,  tla tlo  tlu -  hopla  hop,  hopla  hop,  hopla  hop
• Szybkie  i  wielokrotne  wymawianie  ( z  szeroko  otwartymi  ustami  i czubkiem  języka  uniesionym  do  podniebienia )  głosek,  zbitek spółgłoskowych  i zbitek  sylabowych: -  ttttt,  dddd,  tdtdtdtd -  ydydy ydydy ydydy -  tdn  tdn  tdn  tdn -  tedo  tedo  tedo  tedo -  tedu  tedu  tedu  tedu -  teda  teda  teda  teda -  tede tede  tede tede -  tedy tedy  tedy tedy -  adda  adda  adda  adda -  atta  atta  atta  atta -  oddo  oddo  oddo  oddo -  otto  otto  otto  otto -  uddu  uddu  uddu  uddu -  uttu  uttu  uttu  uttu -  edo  edo  edo  edo -  ety ety ety ety -  ddo  ddo  ddo  ddo,  ddu  ddu  ddu  ddu,  dda  dda  dda  dda,  ddy  ddy  ddy  ddy,  dde dde dde  dde -  tdo  tdo  tdo  tdo,  tdu  tdu  tdu  tdu,  tda  tda  tda  tda,  tdy  tdy  tdy  tdy,  tde  tde  tde  tde -  ududu  ududu  ududu  ududu -  ododo  ododo  ododo  ododo -  edede edede edede edede -  adada  adada  adada  adada
• Powtarzanie  szeptem,  a  następnie  głośno: -  la,  la,  la,  trla -  lo,  lo,  lo,  trlo -  lu,  lu,  lu,  trlu -  le,  le,  le,  trle -  ly,  ly,  ly,  trly  –  li,  li,  li,  trli 

Ćwiczenia warg:

• Naśladowanie  odgłosów  z  otoczenia: -  samopoczucia w  czasie zimna  –  brr  brr  brr, -  ruszającego  motoru  –  brum  brum  brum, -  parskania konia  –  prr  prr  prr.
• Energiczne  pionowe  poruszanie warg  bokiem  palca.
• Parskanie wargami  z językiem  wsuniętym  między  wargi.
• Pionowe ruchy  palcami  po  wargach  naśladujące grę na  gitarze lub  harfie.
• Masowanie  dolnej  wargi  górnymi  zębami  oraz  górnej  wargi  dolnymi zębami.
• Utrzymywanie  prosto  samymi  wargami  rurki,  słomki,  patyczka  itp.
• Nabieranie  powietrza  pod dolną,  a  następnie pod  górną wargę.
• Zbieranie samymi  wargami  małych  cukierków  ze  spodka.
• Naśladowanie wiewiórki  gryzącej  orzechy  (pracuje dolna warga).
• Naśladowanie  królika  zajadającego  trawę (pracuje górna warga).
• Naśladowanie żucia trawy  przez krowę (pracują  obie wargi).
• Nakładanie wargi  górnej  na  dolną i  odwrotnie.
• Zabawa  w  „Konika  i  woźnicę”  –  raz  udawaj  konika  i  parskaj,  a  następnie udawaj  woźnicę  i  cmokaj.
• Układanie  ust  tak,  jak  przy  wymowie  samogłoski  a  (maksymalnie oddalamy  od  siebie wargę  górną  i  dolną).
• Ściąganie  ust  tak,  jak  przy  wymowie  samogłoski  u  (kąciki  ust  są maksymalnie zbliżone i tworzą „ryjek”).
• Układanie  ust  tak,  jak  przy  wymowie  samogłoski  i  (kąciki  ust  są maksymalnie oddalone od  siebie).
• Wyraźne i dokładne wymawianie par samogłosek:  ao,  ae,  oi,  uy.
• Kilkakrotne gwizdanie na  jednym  tonie. 

 

Kappacyzm- niewłaściwa realizacja głoski k.

Gammacyzm- niewłaściwa realizacja głoski g.

Najczęściej  spotykaną  wadliwą  realizacją  tych  głosek  jest  zastępowanie  ich    przez  głoski  t,d. Niekiedy  zdarza  się  również  omijanie  głoski,  albo  realizacja  h.

Sposób  powstawania  głosek  k,g  wymaga  określonej  sprawności  tylnych    partii  mini  języka  i tylnej  ściany  gardła. W  związku  z  tym  na  etapie  wstępnym  przeprowadza  się  ćwiczenia polegajcie  na  unoszeniu  języka  i  tworzeniu  jego  zwarcia  z  podniebieniem  twardym  oraz  na opuszczaniu  go  na  dno  jamy  ustnej  tak,  aby  doszło  do  wysklepienia  grzbietu  języka  w  tylnej części  jamy ustnej  i  wytworzenia  się  w  tym  miejscu  zwarcia. 

 

Ćwiczenia  wstępne,  usprawniające  motoryk  narządów  mowy:

• wysuwanie  i  chowanie  języka  w  głąb  jamy  ustnej  (usta  szeroko  otwarte,  język  nie  powinien dotyka  zębów)
• opieranie  czubka  języka  o  dolne  zęby,  unoszenie  środka  języka  do  podniebienia  miękkiego  i twardego
• ssanie  cukierka.
• mlaskanie  środkiem  języka,  przyssanie  języka  do  podniebienia  przy  szeroko  otwartych ustach
• picie  przez  dług  słomkę  bardzo  gęstych  napojów  np. jogurtu
• lizanie  lizaka  językiem  mocno  wysuniętym  z  buzi
• udawanie  ziewania,  swobodnie  przy  nisko  opuszczonej  żuchwie:  wdech  przez  nos,  wydech ustami  przy  szeroko  otwartej  jamie  ustnej
• krótkie  wymawianie  samogłosek  przy  otwartych  szeroko  ustach

 

Ćwiczenia  oddechowe:

• odtajanie  zamarzniętej  szyby
• mocno  przedłużone  chuchanie  
• chuchanie  na  ręce,  bo  zmarzły
• naśladowanie  odgłosów  zwierząt,  (np.  przeciąganie  dźwięku  muuuu,  hu-hu-hu, miauuuu)
• naśladowanie  miechu  różnych  ludzi  np.  he,  he,  he,  he,  (staruszki);  ha,  ha,  ha,  ha,  (kobiety); ho,  ho,  ho,  ho,  (mężczyzny)  ;  hi,  hi,  hi,  hi,  (dziewczynki)
• ziewanie  długie  i  przesadne
• wdychanie  powietrza  nosem  i  wydychanie  ustami,  podczas  szerokiego  otwierania  ust
• przysysanie  drobnych  papierków  przez  rurkę  i  przenoszenie  ich  na  plansze
• chrapanie  na  wdechu  i  na  wydechu.